donderdag 21 februari 2013

Groningse bodem

Er gaat steeds meer boven Groningen

Waarom ligt de provincie eigenlijk nog niet onder water?

  • DOOR: ELMAR VEERMAN
aarde & klimaat

Het zou niemand moeten verbazen dat de aarde in Groningen regelmatig beeft en gestaag daalt, want er is bijna tweeduizend miljard kubieke meter aardgas onder vandaan gehaald. De logische vraag is: waarom is de provincie niet al lang in zee gezakt?

Bodemdaling in Groningen
Bodemdaling in Groningen en omstreken. Rood staat voor 6 tot 7,5 mm per jaar.

Nederland verdient miljarden euro's per jaar aan aardgas. Met name het grootste veld, dat onder het noordoosten van Groningen, levert veel op: in 2011 bijna 50 miljard kubieke meter (consumentenwaarde: 32,5 miljard euro). Nu is er discussie over de vraag of die winning teruggeschroefd moet worden, want een rapportvan het Staatstoezicht op de Mijnen deed nogal wat stof opwaaien. Het voorspelt daarin dat Groningen steeds vaker door steeds zwaardere aardbevingen getroffen zal worden. De opwinding werd nog versterkt door het feit dat de provincie de afgelopen weken vrijwel dagelijks beefde.

Over dat rapport, en de aannames waarop het is gebaseerd, morgen meer. Nu eerst: Groningen zakt als een leeglopende kaassoufflé in elkaar, en daar zou niemand verbaasd over moeten zijn. De logische vraag is eerder: waarom is de provincie nog niet in zee verdwenen? Ga maar na.

Het gasveld in het oosten van Groningen is met zo'n 900 vierkante kilometer een van de grootste ter wereld. Het gas komt uit een zandsteenlaag van zo'n honderd meter dik, die op ongeveer drie kilometer diepte ligt. Sinds 1963 is hier 2 biljoen kuub geoogst. Dat is tweeduizend kubieke kilometer.

Burj Khalifa
De Burj Khalifa, het hoogste gebouw ter wereld, steekt inderdaad best ver de lucht in.

Als je al dat gas zou uitspreiden over de 900 vierkante kilometer die het gebied groot is, dan heb je een laag van 2,2 kilometer dik. Laat dat even tot je doordringen. Werp desnoods even een blik vanaf de Burj Khalifa, met 828 meter het hoogste gebouw ter wereld, en realiseer je dan dat het Groningse gas bijna drie keer zo hoog zou staan. En er komt nog meer bij, want er kan nog ongeveer een biljoen kuub gewonnen worden voordat het veld rond 2070 helemaal uitgeproduceerd is, stelt de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM).

Voor al dat weggehaalde gas is niets teruggestopt onder de grond. Het is natuurlijk niet zo gek dat de bodem daalt als je zo veel materiaal weghaalt. Natuurlijk, twee kilometer bodemdaling ligt niet voor de hand, want ondergronds heerst een hoge druk, en dan neemt het gas veel minder ruimte in dan boven de grond. Maar het verdwenen volume is zelfs onder die druk nog altijd aanzienlijk. Dat is vrij eenvoudig te berekenen.

Aanvankelijk lag de druk in de Groningse gasbelrond de 347 atmosfeer. Dezelfde hoeveelheid aardgas die boven de grond (bij 1 atmosfeer en 10 graden Celsius) een kubieke meter inneemt, zal bij een druk van 347 atmosfeer maar 1/347 van die omvang hebben, mits de temperatuur gelijk is. Dan zou je op 0,00288 kubieke meter uitkomen. Maar aangezien de temperatuur op 3000 meter diepte ongeveer 120 graden Celsiusis,  wordt het volume iets groter. De algemene gaswet vertelt hoe veel: 0,00400 kubieke meter.

Werkeljike bodemdaling

Onze gaslaag van 2,2 kilometer is onder die omstandigheden nog maar 8,8 meter dik. Dus de vraag is nu: waarom is het gebied niet met een dikke acht meter ingezakt? De werkelijke bodemdaling door gaswinning bedraagt op het diepste punt nog geen 35 centimeter, en eenrapport van de NAM uit 2010 concludeert dat hij in het meest extreme scenario stopt bij 54 centimeter. Een enorm verschil met de 8,8 meter die ik hierboven berekende.

Dat verschil zit 'm in de structuur van de gashoudende laag. Ramon Hanssen, hoogleraar geologie aan de TU Delft, noemt het bovenstaande een leuke back-of-the-envelope berekening, maar niet meer dan dat. 'Hij zou kloppen als het gas als een aparte laag ingeklemd zou zijn tussen de gesteenten erboven en eronder. Dan zou er sprake zijn van volledig elastisch gedrag. Maar dat is niet zo. Het gas zit in de poriën van gesteenten. Dat betekent dat, ook wanneer je al het gas eruit zou halen, de structuur van het gesteente nog in stand kan blijven. Als die structuur sterk genoeg zou zijn, zou je zelfs helemaal geen volumeverandering hebben.' En dus geen verzakkingen.

In werkelijkheid bezwijkt af en toe een stuk zandsteen onder de druk, waardoor ook bovengelegen lagen onder spanning komen te staan. Dat leidt tot aardbevingen. Het is niet zo dat de aarde bij elke beving merkbaar inzakt, zegt Bernd Andeweg, geoloog en voorlichter aardwetenschappen bij de VU in Amsterdam. 'Die daling wordt door de grote afstand uitgesmeerd, zowel in ruimte als in tijd.' Kortom: dat de druk in de Groningse gaslaag is gedaald van 347 naar ver onder de 100 atmosfeer, hoeft niet veel gevolgen te hebben.

Hoe weten we zo zeker dat het gesteente inderdaad zo sterk is als de NAM zegt, en dat de inzakking bijvoorbeeld niet pas net begonnen is? Volgens Andeweg blijkt dat uit laboratoriumproeven met zandsteen dat onder hoge druk is gebracht. 'De zogenaamde compactie blijkt dan heel beperkt te blijven.' En inderdaad, de bodemdaling in Groningen voldoet tot nu toe keurig aan de verwachtingen, aldus de NAM. En stopt de gaswinning, dan zou het ook vrijwel onmiddellijk afgelopen moeten zijn met de bodemdaling.

Maar ja, resultaten uit het verleden bieden natuurlijk geen waterdichte garantie voor de toekomst – zeker niet bij iets dat nooit eerder is gedaan. Dat speelt ook een rol bij het rapport over aardbevingen. Daarover morgen meer.

zaterdag 2 februari 2013

History of Microsoft Office


The History of Microsoft Office infographic

Word, PowerPoint and Excel are the Holy Trinity of work productivity. This is the package that makes up Microsoft Office. The History of Microsoft Office infographic from Best STL (microsofttraining.net) highlights the history of past Microsoft Office releases and a preview of the 2013 version just released.

With MS Office 2013 launching soon (see below), let's go back in time  to look at the Microsoft Office story so far.  When launched in 1990 it was called "The Microsoft Office".

Which version was your favourite? Do you prefer an old faithful?

The design is great.  Easy to read and not too much information.  I've used every version of Office they have shown in the timeline.

At first, I thought this might have been an official Microsoft design, but it's really from Best STL, who is a Microsoft partner.  It looks so much like a Microsoft design, they may be pushing the Fair Use of Microsoft's trademarks a little further than I would be comfortable with.